Bu çərşənbə günü (23 iyul) İsrail Knesseti “İsrail suverenliyinin” İordan çayının qərb sahilinə tətbiq olunmasına dair qanun layihəsini ilkin oxunuşda 71 deputatın lehinə səs verməsi ilə qəbul edib. Bu səsvermə son illərdə İsrail daxilində bu məsələ ətrafında artan müzakirələrdən ayrı düşünülə bilməz, çünki bu addım münaqişənin mahiyyətində köklü bir dəyişiklik anlamına gəlir. Söhbət sadəcə inzibati dəyişikliyə və ya hüquqi səlahiyyətlərin genişləndirilməsinə gətirib çıxaran texniki bir qərardan deyil, İsrail ilə işğal olunmuş torpaqlar arasındakı münasibətin yenidən tərif olunmasından və 1967-ci ildən bəri tətbiq olunan “müvəqqəti idarəetmə” mərhələsinin faktiki olaraq sona çatdırılmasından gedir.
Bu təşəbbüslər, dindar milli cərəyanların təsirinin artdığı, onların “bütöv İsrail torpağı” ilə bağlı baxışlarının hökumət siyasətinə çevrildiyi dərin siyasi dəyişikliklərin fonunda baş verir. Paralel olaraq, böhran içində olan beynəlxalq nizam birtərəfli faktları sahədə həyata keçirən bir dövlətlə necə davranacağını müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkir. Bu isə BMT qərarları və beynəlxalq humanitar hüquqa ziddir.
“Suverenliyin tətbiqi” anlayışı, Qərb Sahilində müəyyən bölgələrin İsrailin mülki və inzibati qanunlarına tabe edilməsini nəzərdə tutur. Bu, 1967-ci ildən bu yana həmin bölgələrdə qüvvədə olan hərbi rejimin sonlandırılması anlamına gəlir. Əslində bu anlayış, İsrailin hüquqi yurisdiksiyasını genişləndirməyin bir üsuludur və bunun üçün heç bir danışıqlar və ya razılaşmalar tələb olunmur. Termin olaraq “ilhaq” qədər sərt səslənməsə də, nəticə baxımından eynidir – yəni İsrailin nəzarətinin daimi şəkildə möhkəmləndirilməsi.
Daha əvvəl Şərqi Qüds və Colan təpələrinə İsrail qanunlarının tətbiqi kimi təcrübələr göstərdi ki, bu addımlar beynəlxalq mövqedə bir dəyişiklik yaratmır, lakin gələcəkdə geri dönüşü çətin olan bir reallıq formalaşdırır. İsrail baxımından bu addım, eyni zamanda, işğalçı yaşayış məntəqələrinin mövcudluğunu “müvəqqəti layihə” statusundan çıxarıb “davamlı reallığa” çevirmək və bu varlığı normallaşdırmaq məqsədi daşıyır.
Nəzəri baxımdan, “suverenliyin tətbiqi” ilə “ilhaq” (birləşdirmə) arasında fərq ondan ibarətdir ki, ilhaq adətən rəsmi siyasi bəyanat və beynəlxalq tanınma tələb edir, halbuki suverenliyin tətbiqi yalnız İsrailin Qərb Sahili üzərində səlahiyyətlərini genişləndirməklə kifayətlənir. Lakin bu fərq əsasən prosedur xarakterlidir, mahiyyət etibarilə nəticə eynidir: işğal olunmuş torpaqların daimi olaraq “İsrail suverenliyi” altına alınması. Bu formul (suverenliyin tətbiqi) İsrailə beynəlxalq təzyiqlər qarşısında daha çox elastiklik verir; belə ki, bu addım “daxili prosedur” kimi təqdim edilir və danışıqlar tələb etmədiyi iddia olunur, eyni zamanda beynəlxalq ictimaiyyəti narahat edən terminlərdən qaçılır. Bu yanaşmanın təhlükəsi ondan ibarətdir ki, işğalçı məskunlaşmanı daha da sabit və geriyə dönüşü çətin bir vəziyyətə çevirir.
Suverenliyin tətbiqini münaqişənin idarə olunmasına dair daha geniş strategiyadan ayrı düşünmək mümkün deyil. Təhlükəsizlik və inzibati nəzarət tam şəkildə İsrailin əlində qalır, fələstinlilərə isə yalnız məhdud miqyasda mülki idarə səlahiyyətləri buraxılır. Bu model əslində 1967-ci ildən sonra Qüdsdə tətbiq olunan nümunənin təkrar istehsalıdır: ərazi ilhaq olunur, amma əhali tam şəkildə inteqrasiya edilmir. Əməli baxımdan, suverenliyin tətbiqi on illərdir davam edən sürünən ilhaq layihəsinin irəliləmiş mərhələsini təşkil edir. Bu layihə Qərb Sahilini bir-biri ilə əlaqəsi olmayan fələstinli yaşayış anklavlarına parçalamağı və eyni zamanda məskunlaşmanı sürətlə genişləndirməyi hədəfləyir. Belə bir reallıq, 1967-ci il sərhədləri əsasında danışıqlar masasına qayıtma imkanını daha da çətinləşdirir və gələcəkdə hər hansı siyasi həllin demoqrafik və təhlükəsizlik baxımından daha mürəkkəb və baha başa gələn olmasına səbəb olur.
İsrailin daxili siyasi kontekstində, suverenliyin tətbiqi sağçı hökumətin populyarlığını artırmaq üçün bir vasitə rolunu oynayır – xüsusilə məskunlaşanları və dini-milli cərəyanları təmsil etmək uğrunda partiyalar arasında gedən rəqabət fonunda. “Likud”, “Dini Sionizm” və “Otsma Yehudit” kimi partiyalar bu addımı öz seçiciləri qarşısında verdikləri “bütöv İsrail torpaqları” vədlərinin reallaşması üçün bir sınaq kimi görürlər. İşğalçı baş nazir Benyamin Netanyahunun baxışına görə, bu addım ona siyasi gündəliyi yenidən tənzimləmək və daxili böhranlardan diqqəti yayındırmaq imkanı yaradır. Eyni zamanda, bu addım koalisiya daxilində, xüsusilə məskunlaşma prosesini sürətləndirmək üçün təzyiq göstərən radikal müttəfiqlərlə müvəqqəti bir birliyi təmin edir. İsrailin sağçı hökumətləri tarix boyu “suverenlik” məsələsini öz hakimiyyətlərini qorumaq və dini-milli cərəyanların dəstəyini qazanmaq üçün istifadə ediblər.
Dini-milli cərəyana görə, xüsusilə də ravvin Tsvi Yehuda Kuk məktəbinin tərəfdarları üçün Qərb Sahilinə tam nəzarət sadəcə siyasi məsələ deyil, Tövrat vədinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı dini bir vəzifədir. Bu cərəyan “İsrailin bütöv torpağı” layihəsini öz inanc sisteminin əsasını təşkil edən bir məsələ kimi görür və suverenliyin tətbiqini bu layihənin tərkib hissəsi hesab edir. Bu baxış “xilasın başlanğıcı” anlayışına əsaslanır; bu anlayışa görə, ərazi genişlənməsi ilahi iradənin təcəssümüdür və tam xilasa gedən yolun ilk mərhələsidir. Bu səbəblə torpaqdan hər hansı bir imtina ilahi iradəyə qarşı çıxmaq sayılır və bu cərəyanın istənilən sülh planına – məskunlaşmalardan geri çəkilmə və ya torpaqların bölünməsini nəzərdə tutan istənilən razılaşmaya – ciddi qarşı çıxmasının səbəbi də məhz budur.
Bu baxış artıq dini çevrələrlə məhdudlaşmır, siyasi qərar qəbul edən mərkəzlərə qədər nüfuz edib. Dini-milli məktəbin məzunları hökumətdə, Knessetdə və orduda mühüm mövqelər tutur və bu da məsihçi (Məsihin gələcəyinə inanan və bu məqsədlə fəaliyyət göstərən)diskursun rəsmi siyasətin bir hissəsinə çevrilməsinə səbəb olub.
Bu baxışa sadiq olan sağçı partiyalar məskunlaşmanın genişləndirilməsini təşviq edən qanunvericilik təşəbbüslərini irəli sürür və məskunlaşanlara regional planlaşdırmada üstünlüklər verir. Eyni zamanda, dini simvollar bu siyasətlərin mediada əsaslandırılması və Tövrat peyğəmbərliklərinin həyata keçməsi kimi təqdim edilməsi üçün istifadə olunur. Bu tendensiya “İsrail”in milli kimliyini daha çox dini-teoloji təsəvvürlərlə əlaqələndirərək yenidən formalaşdırır. Bu isə beynəlxalq ictimaiyyətdə “İsrail”in daha radikal dini-milli bir dövlətə çevrilməsi ilə bağlı narahatlıqlar yaradır.
Regional səviyyədə bu baxış bölgədə dini münaqişənin daha da alovlanması kimi qəbul edilir. Ərazi ilə ilahi vədi birbaşa bağlayan bir ritorikanın rəsmi səviyyədə qəbul edilməsi istənilən siyasi danışıqlara əsaslanan həll perspektivini kənara atır və “İsrail” ilə ərəb qonşuları arasında uçurumu dərinləşdirir. Bu ideologiya həmçinin İordaniyada da narahatlıq doğurur, çünki Qüdsdəki müqəddəs məkanların xüsusi statusunun təhdid altına düşməsi və əl-Hərəm əş-Şərifdə dini qarşıdurmaların başlama riski artır. İsrailin Milli Təhlükəsizlik Araşdırmaları İnstitutunun apardığı bir araşdırmaya görə, məsihçi elementlərin siyasətə alət edilməsi dini gərginliyi daha da artıracaq və qarşısı alınması çətin olan zorakılıq dalğalarına səbəb ola bilər. Bu da suverenliyin tətbiqini sırf daxili məsələ olmaqdan çıxarıb regional və beynəlxalq bir məsələ halına gətirir.
Beynəlxalq səviyyədə, 2020-ci ildə gündəmə gələn ilhaq planları Avropa İttifaqı tərəfindən sərt reaksiya ilə qarşılanmış, iqtisadi sanksiyalarla hədələnmiş və BMT tərəfindən beynəlxalq hüququn açıq şəkildə pozulması kimi dəyərləndirilmişdi. ABŞ-ın mövqeyi isə hakim administrasiyaya görə dəyişib: Tramp administrasiyası bu planlara “Əsrin sövdələşməsi” çərçivəsində dolayı şəkildə yaşıl işıq yandırmışdı, Bayden administrasiyası isə iki dövlətli həllə sadiqliyini vurğulayaraq birtərəfli ilhaqa qarşı çıxıb. Hazırda Trampın eyni baxışlarla geri dönüşü isə bu siyasətə yeni nəfəs verə bilər.
Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin 2021-ci il hesabatına görə, “İsrail”in suverenlik tətbiq etməsi bir sıra Avropa ölkələrini onunla bağladıqları iqtisadi əməkdaşlıq razılaşmalarını yenidən nəzərdən keçirməyə vadar edə bilər. Bütün bunlar Netanyahunun rəhbərlik etdiyi hökuməti mürəkkəb bir seçim qarşısında qoyur: daxili siyasi qazanc əldə etmək, yoxsa beynəlxalq təcrid və müttəfiqlərlə münasibətlərin pisləşməsi riskini qəbul etmək. Lakin görünən odur ki, Netanyahu birincini ikinciyə üstün tutur.
Hüquqi baxımdan “suverenliyin tətbiqi” Knesset tərəfindən qanunvericilik prosesini tələb edir (bu gün artıq başlanıb). Bu, vətəndaş qanunlarının hədəf bölgələrə şamil edilməsini nəzərdə tutur. Bu addım ordunun tabeçiliyində olan mülki idarəetmənin fəaliyyətinə son qoyur və inzibati-hüquqi məsələləri “İsrail”in mülki nazirliklərinə və məhkəmələrinə ötürür. Bu isə idarəetmə sistemində əsaslı bir dəyişikliyə gətirib çıxarır: məskunlaşmalar və onları əhatə edən yollar tam şəkildə mülki idarəetməyə tabe olur və bu da məskunlaşmanın möhkəmləndirilməsinə və daha da genişlənməsinə zəmin yaradır.
Bu addım həmin ərazilərdə yaşayan fələstinlilərə də birbaşa təsir edəcək, çünki onlar “İsrail” suverenliyi altında yaşayan “rezidentlər”ə çevriləcəklər, lakin tam vətəndaşlıq hüquqlarından məhrum qalacaqlar. Bu, Şərqi Qüdsdə tətbiq olunan modelin təkrarı deməkdir. Bu tədbir həm də Netanyahunun hökumətinin yeni siyasət yönümünü əks etdirir – mümkün qədər çox torpağı, mümkün qədər az sayda fələstinlini daxil etməklə “İsrail”ə birləşdirmək.
Beynəlxalq hüquqa əsasən, “İsrail”in 1967-ci ildə işğal etdiyi ərazilər işğal olunmuş torpaqlar sayılır və onların hüquqi statusunda edilən istənilən dəyişiklik qanunsuz və etibarsız sayılır. Cenevrə Konvensiyasının dördüncü maddəsinin ikinci bəndi işğal olunmuş ərazilərin birtərəfli ilhaqını qadağan edir. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi də 2004-cü ildə verdiyi məsləhət xarakterli rəyə əsasən, İordan çayının qərb sahilini işğal olunmuş ərazi sayır və oradakı məskunlaşmaların qeyri-qanuni olduğunu təsdiqləyib.
Bundan əlavə, BMT-nin İnsan Haqları Şurasının 2022-ci il tarixli hesabatında qeyd edilib ki, birtərəfli ilhaq addımı Roma Statutuna əsasən hərbi cinayət sayılacaq hərəkətlərə bərabər tutula bilər. Belə bir addım “İsrail” rəsmilərinə qarşı beynəlxalq cinayət təhqiqatlarının başlanmasına qapı aça, həmçinin “İsrail”in beynəlxalq hüquqi cəhətdən təcrid olunmasını sürətləndirə bilər.
Suverenliyin tətbiqinin hüquqi nəticələri yalnız beynəlxalq səviyyə ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda “İsrail”in dost ölkələrlə ikitərəfli münasibətlərinə də təsir göstərə bilər. Bəzi ölkələr bu addıma cavab olaraq əməkdaşlıq sazişlərini dayandırmaq və ya “İsrail”in çoxtərəfli platformalardakı mövqeyinə yenidən baxmaq qərarına gələ bilərlər. Daxildə isə bu addım “İsrail”in hüquq sistemində ciddi problemlər yaradacaq, xüsusilə torpaq mülkiyyəti və fələstinli sakinlərin hüquqları ilə bağlı. Mülki torpaqların müsadirəsi məsələsində Ali Məhkəməyə qarşı iddiaların artacağı gözlənilir.
“Adalah” hüquq mərkəzinin əvvəlki mövqeyinə əsasən, bu addım hazırda mövcud olan hüquqi ayrı-seçkilik rejimini daha da dərinləşdirəcək, çünki məskunlaşanlar və fələstinlilər arasında qanun qarşısında bərabərsizlik rəsmiləşdiriləcək. Bu isə “İsrail”i hüquqi baxımdan aparteid (irqçi ayrı-seçkilik) sistemi tətbiq etməkdə ittiham olunmağa daha açıq hala gətirəcək və bu ittihamların beynəlxalq aləmdə ciddi nəticələri ola bilər.
Əgər “İsrail suverenliyi” İordan çayının qərb sahilinin geniş ərazilərində tətbiq olunarsa, bu, Fələstin Administrasiyasının həmin bölgələr üzərindəki real nəzarətini itirməsi ilə nəticələnəcək və onun inzibati və təhlükəsizlik funksiyalarının aşınmasına səbəb olacaq. Belə bir addım, Oslo sazişlərində nəzərdə tutulan keçid mərhələsinin faktiki sonu demək olacaq və Fələstin Administrasiyasını yalnız fələstinli yaşayış anklavlarında mülki məsələlərlə məşğul olan funksiyasız bir quruma çevirəcək.
Əgər “İsrail suverenliyi” daha da genişlənərsə, Fələstin Administrasiyası özünü buraxma (öz-özünü ləğv etmə) seçiminə yönələ bilər ki, bu da əhalinin idarə olunması məsuliyyətini tam şəkildə “İsrail”ə qaytarar. Belə bir ssenari beynəlxalq ictimaiyyətə təzyiq göstərmək və onun müdaxiləsini stimullaşdırmaq üçün bir vasitə kimi istifadə oluna bilər. Alternativ bir ssenari isə, Administrasiyanın siyasi funksiyalardan məhrum edilib yalnız mülki xidmətlərə nəzarət edən məhdud muxtariyyət formasında bir yerli idarəyə çevrilməsidir.
Hər iki halda, Fələstin Administrasiyası bir dövlət layihəsini təmsil edən siyasi aktor olmaq funksiyasını itirəcək və əhalinin idarəsini həyata keçirən bir vasitə olaraq işğalçı rejimin əlində bir alətə çevriləcək.
Bu addımın təsirləri yalnız inzibati quruluşa deyil, Fələstin Administrasiyasının xalq və beynəlxalq ictimaiyyət qarşısındakı siyasi legitimliyinə də toxunacaq. Daxili səviyyədə, Administrasiyanın “İsrail” suverenliyi altında fəaliyyətini davam etdirməsi işğalla əlbirlik kimi görüləcək və bu, müxalif fraksiyaların nüfuzunun artmasına, həmçinin genişmiqyaslı etiraz ehtimalının güclənməsinə səbəb ola bilər. Beynəlxalq səviyyədə isə, Fələstin Administrasiyasının fələstinliləri təmsil edən bir qurum kimi qəbul olunması zəifləyəcək, xüsusən də əgər o, siyasi səlahiyyəti olmayan bir yerli idarəyə çevrilərsə. Bu vəziyyət beynəlxalq ictimaiyyəti fələstinliləri təmsil edəcək alternativ çərçivələr axtarmağa vadar edə bilər – məsələn, Fələstin Azadlıq Təşkilatının rolunu yenidən aktivləşdirmək və ya bəzi bölgələr üzərində beynəlxalq nəzarət mexanizmləri yaratmaq kimi təşəbbüslər gündəmə gələ bilər.
Suverenliyin tətbiqi, “İsrail”in həm torpaq, həm də əhali üzərində nəzarəti saxladığı, lakin fələstinlilərə qarşı ayrı-seçkili hüquqi sistemin qüvvədə qaldığı vahid dövlət modelinin rəsmiləşdirilməsinə doğru atılmış irəliləmiş bir addımdır. Karnegi Mərkəzinin 2022-ci il hesabatına görə, bu model “İsrail”in faktiki olaraq deyil, hüquqi baxımdan da aparteid rejimi tətbiq edən bir dövlətə çevrilməsi ilə nəticələnəcək. Belə bir rejim gələcəkdə istənilən danışıqları daha da mürəkkəbləşdirəcək, çünki münaqişə artıq sərhədlərlə bağlı deyil, vahid bir dövlət daxilində vətəndaş və siyasi hüquqlar uğrunda bir mübarizəyə çevriləcək.
Fələstinlilərin kiçik anklavlarda məhdud muxtariyyətlə idarə olunması davam etsə belə, gələcəkdə yaradılması nəzərdə tutulan fələstinli dövlətin coğrafi və demoqrafik bütövlüyü tamamilə itəcək. BMT hesabatlarında da qeyd olunur ki, bu addım iki dövlətli həll yolunu “əməli baxımdan mümkünsüz” hala gətirəcək və əvəzində beynəlxalq ictimaiyyətin ikili milli dövlətdə fələstinlilərə tam vətəndaşlıq hüquqlarının verilməsini tələb etməsinə zəmin yaradacaq. Bu dönüş, onilliklər boyu mövcud olan və münaqişənin yeganə həlli yolu kimi qəbul edilən iki dövlət prinsipini sarsıdacaq.
Müstəqil fələstinli dövlətin yaranma ehtimalının zəifləməsi ilə, beynəlxalq cəmiyyətin baxışında münaqişə regional sərhəd mübahisəsindən çıxaraq, bir dövlət daxilində hüquqi ayrı-seçkilik və vətəndaş hüquqları məsələsinə çevriləcək. Bu isə “İsrail”ə qarşı beynəlxalq insan haqları təşkilatları və BMT qurumlarının təzyiqlərini artıracaq və bəzi dövlətlərin Cənubi Afrikadakı aparteid rejiminə qarşı tətbiq edilən cəza siyasətlərinə bənzər tədbirlər görməsinə səbəb ola bilər. Paralel olaraq, fələstinlilərin siyasi mövqeyi də dəyişəcək – milli müstəqillik tələbindən bərabər hüquqlar uğrunda mübarizəyə keçid baş verəcək.
Əlaqədar xəbərlər
